ویژگی های قلعه الموت

قلعه الموت یکی از معروف ترین قلاع ایران است که در شمال شرقی روستای گازرخان و بر بلندای کوهی به ارتفاع تقریبی ۲۱۰۰ متر از سطح دریا که به پرتگاه های مخوفی منتهی می شود، واقع شده است. قلعه الموت به قلعه حسن صباح نیز معروف است. صخره های پیرامون قلعه الموت که رنگ سرخ و خاکستری دارند، در جهت شمال شرقی به جنوب غربی کشیده شده اند.

به گزارش حمدالله مستوفی، این قلعه تاریخی ابتدا در سال ۲۲۶ هجری قمری توسط داعی الی الحق حسن بن زید الباقری بنا شده و در شب چهارشنبه ششم رجب سال ۴۸۳ هجری قمری به تصرف حسن صباح درآمده است. وی ۳۵ سال در قعله اقامت داشته است.
تنها راه ورود به قلعه در انتهای ضلع شمال شرقی -چند متر پایین تر از برج شرقی دژ- واقع شده است که کوه هودکان با فاصله ای نسبتا زیاد بر آن مشرف است. در این محل تونلی در تخته سنگ، بریده شده که دارای ۶ متر طول، ۲ متر عرض و ۲ متر ارتفاع است. پس از عبور از این گذرگاه، آثار باقیمانده برج جنوبی قلعه و دیواره جنوب غربی آن که روی شیب تند تخته سنگ ساخته شده آشکار می شود. در دامنه جنوبی کوه قلعه، خندقی به طول تقریبی ۵۰ متر و عرض ۲ متر کنده و آن را از آبی که از داخل قلعه می آمده پر می کرده اند تا هیچ راه نفوذی از آن جبهه وجود نداشته باشد. بر روی دامنه های تند دیگر صخره ها نیز، هر جایی که بیم بالا رفتن مهاجمان می رفته، خندق هایی کنده و دیواره بالایی آن ها را مورب برآورده اند تا امکان هر گونه عبوری را بازستاند. همچنین در هر نقطه که شیاری وجود داشته، با ساختن دیوارهایی سنگی یا آجری راه ورود را مسدود ساخته اند.
این قلعه از دو بخش شرقی و غربی تشکیل شده است که هر بخش شامل قلعه پایین و قلعه بالا می باشد که در اصطلاح محلی، آن ها را «جورقلا» و «پیازقلا» می نامند. طول قلعه حدود ۱۲۰ متر است و عرض آن در نقاط مختلف بین ۱۰ تا ۳۵ متر متغیر است. دیوار شرقی قلعه بالا یا قلعه بزرگ که از سنگ و ملاط گچ ساخته شده است، کمتر از سایر قسمت ها آسیب دیده است. طول آن حدود ۱۰ متر و ارتفاع آن بین ۴ تا ۵ متر است. در طرف جنوب، در داخل صخره اتاقی کنده شده که محل نگهبانی بوده است. در جانب شرقی این اتاق، دیواری به ارتفاع ۲ متر وجود دارد که پی آن در سنگ کنده شده و پشت کار آن نیز از سنگ گچ بنا شده است. در جانب شمال غربی قعله بالا نیز دو اتاق در داخل کوه کنده شده است. در اتاق اول، چاله آب کوچکی قرار دارد که اگر آب آن را تخلیه کنند، دوباره آبدار می شود، به همین دلیل احتمال داده می شود که با حوض جنوبی در ارتباط است. در پای این اتاق، دیوار شمالی قلعه به طول ۱۲ متر و پهنای ۱ متر قرار دارد که از سطح قلعه پایین تر واقع شده است و پرتگاه مخوفی دارد. در جانب جنوب غربی این قسمت قلعه، حوضی به طول ۸ متر و عرض ۵ متر در سنگ کنده شده است که هنوز هم در اثر بارندگی های فصلی پر از آب می شود. در کنج جنوب غربی این حوض، درخت تاک کهن سالی که همچنان سبز و شاداب است، جلب توجه می کند. اهالی معتقدند این درخت را حسن صباح کاشته است. این قسمت از قلعه، به احتمال زیاد، همان محلی است که حسن صباح مدت ۳۵ سال در آن اقامت داشته و پیروان خود را رهبری می نموده است.
در جانب شرقی قلعه، پاسداران قلعه و خانواده آنان ساکن بوده اند. در حال حاضر، آثار کمی از دیوار جنوبی این قسمت  باقی مانده است. از جانب شمال این دیواره، ۱۰ آخور برای چارپایان، در داخل سنگ کوه کنده شده است. گذشته از آثار دیوار جنوبی؛ دیوار غربی این قسمت به ارتفاع ۲ متر همچنان پابرجاست؛ ولی از دیوار شرقی اثری دیده نمی شود. در این سمت سه آب ابنار در دل کوه کنده شده و چند اتاق نیز در سنگ ساخته شده است که در حال حاضر ویران شده اند.
بین دو قسمت قلعه، یعنی قلعه بالا و پایین، میدانگاهی قرار دارد که بر گرداگرد آن، دیواری محوطه قلعه را به دو قسمت تقسیم کرده است. در حال حاضر، در میان میدان، آثار فراوانی به صورت توده های سنگ و خاک مشاهده می شود که بی شک باقی مانده بناها و ساختمان های فراوانی است که در این محل وجود داشته و ویران شده است.
از جمله قطعات کوچک کاشی که در ویرانه های قلعه به دست آمده، قطعه ای است که به رنگ آبی آسمانی با نقش صورت آدمی که قسمتی از چشم و ابرو و بینی آن کاملا واضح است.
از آن جا که در تمام سال، گروه های زیادی در قلعه سکونت داشته و با آب بسیار نیاز داشته اند؛ سازندگان قلعه با هنرمندی خاصی اقدام به ساخت آب انبارهایی کرده اند و به کمک آبروهایی که در دل سنگ کنده اند، از فاصله دور، آب را بر این آب انبارها جاری می کرده اند. یکی از شگفتی های قلعه الموت سیستم پیچیده آبرسانی با تنبوشه هایی به قطر ۱۰ سانتی متر است که از چشمه «کلدر» آب را به دژ رسانده و در حوض های سنگی ذخیره می کرده اند.
این قلعه پس از تسلیم رکن الدین خور شاه در شوال ۶۵۴ هجری قمری به دستور هلاکوخان به آتش کشیده و ویران شد و از آن پس به عنوان تبعیدگاه و زندان مورد استفاده قرار گرفت.
امروزه در دامنه جنوبی کوه هودکان که در شمال قلعه الموت واقع شده است، خرابه های بسیاری دیده می شود که نشان می دهد روزگاری بر جای این خرابه ها، ساختمان های بسیاری وجود داشته است. در حال حاضر، اهالی، خرابه های این محوطه را دیلمان ده، اغوزبن، خرازرو و زهیرکلفی می نامند. همچنین در قسمت غرب قلعه، قبرستانی قدیمی دیده می شود که به «اسبه کله چال» معروف است و در بالای تپه مجاور آن، بقایای چند کوره آجرپزی نمایان است. در قلعه کوه هودکان نیز پیه سوزهای سفالین کهن به دست آمده است.
فاصله قلعه الموت تا میدان مینودر قزوین، ۱۰۸ کیلومتر است که با در نظر گرفتن راه پر پیچ و خم و باریک بودن جاده الموت، معمولا بین ۲ تا ۳ ساعت طول می کشد. در طول مسیر و در دو سوی جاده مارپیچی مناظر بسیار زیبا و چشم نوازی وجود دارند. همچنین ایستگاه های پذیرایی و استراحتگاه مناسب، جهت استفاده مسافرین محترم در طول مسیر، وجود دارد.
در پای دژ حسن صباح پارکینگ و در پشت پایگاه، سرویس های بهداشتی زنانه و مردانه وجود دارد. در میانه راه پله ها، دژ سایبان برای استراحت و توقف وجود دارد. مسجد نیز در میدان گازرخان برای نماز بازدیدکنندگان آماده است.
این قلعه تاریخی در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ به شماره ۷۲۵۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.